Cá phổi châu Phi, một loài cá đã tồn tại hàng triệu năm với những đặc điểm độc đáo giúp chúng thích nghi với môi trường sống khắc nghiệt, đã khiến các nhà khoa học và những người yêu thích động vật không ngừng fascination. Với hệ thống hô hấp tiến hóa cao, chúng có thể lấy oxy thẳng từ không khí giống như động vật trên cạn, giúp chúng trở thành một trong những loài cá đặc biệt nhất trên thế giới.
Cá phổi châu Phi đã xuất hiện cách đây khoảng 390 triệu năm và được các nhà khoa học gọi là ‘hóa thạch sống’ vì chúng giữ lại nhiều đặc điểm nguyên thủy. Chúng sống chủ yếu ở khu vực sông Bandama, Bờ Biển Ngà và các đầm lầy châu Phi – nơi thường xuyên hứng chịu các đợt hạn hán khốc liệt. Điều này đã giúp chúng phát triển những kỹ năng sống đặc biệt để đối mặt với những thách thức của môi trường.
Cá phổi châu Phi có kích thước dao động từ 44-200 cm khi trưởng thành. Chúng có thân hình thuôn dài, bề ngoài hơi giống cá chình. Cá phổi có vảy mềm bao phủ toàn thân và các vây ngực, vây hậu môn có dạng giống như sợi chỉ. Chúng bơi uốn lượn như cá chình hoặc trườn dưới đáy bằng vây ngực.
Điều khiến cá phổi châu Phi trở nên đặc biệt là hệ thống hô hấp của chúng. Chúng sở hữu cả mang lẫn hai lá phổi, cho phép chúng lấy oxy thẳng từ không khí. Do lượng oxy trong nước không đủ để duy trì sự sống, chúng thường xuyên phải ngoi lên mặt nước để hít thở không khí – hành vi hiếm thấy ở cá. Điều này đã giúp chúng có thể sống trong môi trường nước nghèo oxy và đối mặt với những đợt hạn hán dài.
Vào mùa khô, cá phổi châu Phi sẽ đào hố sâu trên lớp bùn non bằng cách ăn bùn qua miệng, thải bùn qua mang. Khi đạt độ sâu cần thiết, chúng ngừng đào và tiết chất nhầy qua miệng làm cứng bùn, tạo ra lớp kén bọc ngoài, chỉ lộ miệng để lấy không khí. Đây là một kỹ năng sống đặc biệt giúp chúng đối mặt với những đợt hạn hán dài.
Nếu tình trạng khô hạn kéo dài, cá phổi châu Phi bắt đầu kích hoạt trạng thái ngủ hè (aestivation), tương tự ngủ đông ở một số loài động vật vùng lạnh. Trong trạng thái này, chúng có thể duy trì sự sống tới 4-5 năm, không cần nước, không cần ăn. Các nghiên cứu di truyền và sinh học gần đây đã ghi nhận những thay đổi sâu sắc trong cơ thể cá phổi khi bắt đầu giấc ngủ dài. Chúng giảm mạnh trao đổi chất, ngừng sản xuất ammonia, co nhỏ cơ quan nội tạng và thay đổi hoạt động gen và hormone.
Tất cả những thay đổi này giúp cá phổi bước vào trạng thái ‘bán sống’ – tạm dừng nhưng vẫn duy trì sự sống tiềm tàng trong nhiều năm liền. Có bốn loài cá phổi châu Phi đã được công nhận, gồm cá phổi cẩm thạch (Protopterus aethiopicus), cá phổi Đông Phi (Protopterus amphibius), cá phổi Tây Phi (Protopterus annectens) và cá phổi đốm châu Phi (Protopterus dolloi). Giữa chúng có một số khác biệt về hình dạng và tập tính.
Cá phổi châu Phi không chỉ là một loài động vật độc đáo mà còn là nguồn thực phẩm quan trọng ở khu vực này. Tuy nhiên, trong tự nhiên, số lượng của chúng đang giảm dần do tình trạng đánh bắt không kiểm soát. Do đó, việc bảo vệ và nghiên cứu loài cá này trở nên quan trọng để giữ gìn sự đa dạng sinh học của hành tinh chúng ta.