Chợ nổi Cái Răng, một biểu tượng văn hóa đặc trưng của miền Tây Nam Bộ, vừa được tạp chí du lịch Travel+Leisure Asia xếp vào vị trí thứ 7 trong danh sách “10 khu chợ ẩm thực hấp dẫn nhất thế giới”. Sự ghi nhận này là minh chứng cho giá trị của văn hóa ẩm thực sông nước, vốn là một nét sinh hoạt độc đáo của vùng đất này. Tuy nhiên, thực tế cho thấy văn hóa chợ nổi đang dần mai một khi số lượng ghe thuyền tham gia buôn bán giảm đáng kể.
Trước đây, chợ nổi không chỉ là nơi trao đổi hàng hóa đơn thuần mà còn là một không gian văn hóa sống động, phản ánh bản sắc của cộng đồng cư dân sông nước. Mỗi chiếc ghe buôn bán trên sông được xem như một “gian hàng”, còn các thương hồ chính là thành phần không thể thiếu của cộng đồng này. Tuy nhiên, trong khoảng một thập kỷ qua, số lượng ghe buôn tại chợ nổi Cái Răng đã giảm từ hơn 500 chiếc xuống còn chưa đầy 250. Tình trạng tương tự cũng diễn ra tại các chợ nổi khác như Cái Bè, Ngã Năm, Ngã Bảy và Long Xuyên.
Một trong những nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng này là việc xây dựng bờ kè ở nhiều địa phương để chống sạt lở, khiến cho ghe thuyền gặp khó khăn khi cập bến. Điều này vô tình cắt đứt dòng giao thương truyền thống của chợ nổi. Thêm vào đó, chi phí xăng dầu tăng cao, không có nơi neo đậu ổn định, thiếu người kế tục và sự giảm sút trong nhu cầu mua sắm của khách cũng đẩy các thương hồ vào tình thế khó khăn.
Các chuyên gia văn hóa cho rằng, để bảo tồn và phát huy giá trị của chợ nổi, việc quan trọng là phải tìm cách khôi phục sinh kế bền vững cho các thương hồ. Nếu không còn thương hồ, chợ nổi sẽ chỉ còn tồn tại như một hình thức trình diễn, thiếu đi sức sống từ chính cộng đồng. Một số giải pháp được đề xuất bao gồm quy hoạch lại chợ nổi theo hướng “phố chợ trên sông”, có bến ghe riêng và phân khu rõ ràng giữa hoạt động du lịch và hoạt động thương mại.
Ngoài ra, việc hỗ trợ từ phía chính quyền thông qua việc miễn giảm chi phí neo đậu, cung cấp hỗ trợ nhiên liệu cũng sẽ giúp người buôn bán trên ghe duy trì sinh kế. Tổ chức các hoạt động văn hóa dân gian như hò hát, đờn ca tài tử trên thuyền và giới thiệu ẩm thực đặc trưng của miền Tây cũng là cách giữ gìn bản sắc văn hóa của chợ nổi.
Một điển hình trong việc bảo tồn và phát triển văn hóa chợ nổi có thể kể đến Thái Lan, quốc gia đã thành công trong việc tạo dựng không gian văn hóa sống động dù không có chợ nổi tự nhiên. Học hỏi từ kinh nghiệm này, Viện CISED đã đề xuất một mô hình phát triển tích hợp cho Chợ nổi Cái Răng bao gồm khu vực kinh doanh thương mại dịch vụ, khu biểu diễn nghệ thuật và khu vực dành cho thương hồ.
Cuối cùng, giữ được nhịp sống của ghe thuyền và bản sắc văn hóa của chợ nổi chính là giữ được linh hồn của miền sông nước phương Nam. Điều này không chỉ đòi hỏi sự chung tay của chính quyền mà còn cần sự tham gia tích cực của cả cộng đồng trong việc gìn giữ và phát huy những giá trị truyền thống của văn hóa chợ nổi.